دین مقدس اسلام بهره برداری مشروع از مواهب الهی را مجازوکناره‌گیری از لذّات مادی درحد مشروع را به عنوان رهبانیت؛ امر ناپسند و آن را بدعتی از سوی راهبان شمرده است.
دین اسلام برای اینکه پیروانش از سعود به قله سعادت باز نمانند؛ آنان را به قناعت و ساده زیستی فرامی‌خواند؛ و از گرفتار شدن در ورطه افراط و تفریط در نحوه بهره‌برداری از امکانات مادی که زیان‌بار و حسرت آفرین است؛ برحذر می‌دارد ؛ زیرا برخورداری زیاد از نعمت‌های دنیوی و اسراف در لذت ؛ آنان را از آنچه که هنرو کمال انسانی نامیده می‌شود؛ بازمی‌دارد ،و برعکس پرهیز از اسراف و برداشت زیاد گوهراو را صفا و جلا می‌بخشد وفکر و اراده اورا نیرومندتر می‌کند.
نوشتار حاضر به بررسی اصلاح الگوی مصرف از دیدگاه قرآن پرداخته،و آنچه به‌عنوان نتیجه پژوهش می توان مطرح ساخت این است که از نظر قرآن اسراف یکی از بزرگ‌ترین آفت ها و آسیب‌های فردی و اجتماعی و از گناهانی است که مورد نهی شدید خداوند متعال قرار گرفته است .درحقیقت مصرف‌گراییعامل تخریب رشد؛ توسعه واز بین رفتن منابع ملی است.به همین جهت قرآن یکی ازآثارو پیامدهای زیان‌بار اسراف و مسرف‌گرایی را؛ فساددرزمین معرفی می‌کند( شعراء150-151 ) ،و در مقابل رعایت اعتدال ؛ موجب آرامش و آسایش فرد و جامعه شده و بسیاری از نابی سامانی‌های اجتماعی و اقتصادی را برطرف می‌سازد.
کلید واژه‌ها : الگو،اعتدال،اسراف و قرآن
مقدمه:
سال 1388 که ازسوی مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف نام‌گذاری شد، می‌توان گفت:این نام مناسب ترین کلامی است که می‌تواند در این برهۀ از زمان نقش تعیین کننده‌ای را در بهره‌گیری از امکانات مادی و معنوی موجود در کشورهای اسلامی، بویژه کشور جمهوری اسلامی ایران ایفا کند؛زیرا رسیدن به رفاه عمومی، استقرار و توسعه اقتصادی پایدار جامعه، راهی جز اصلاح الگوی مصرف ندارد. اگر الگوی مصرف اصلاح نشود ، مصرف بی‌رویه ، موجب تباهی منابع سرمایه‌گذاری و مانع مشارکت همگانی در هزینه‌های عمومی و بهبود توزیع درآمد می‌شود ، و بدون منابع سرمایه گذاری و مشارکت همگانی ، توسعه پایدار امکان‌پذیر نخواهد بود.در عصر و زمانی قرار داریم که مُد گرایی، تنوع طلبی در مصرف، رفاه زدگی و تجملی گرایی در زندگی صنعتی غوغا می‌کند .دنیاپرستان و در رأس آن‌ها استعمارگران برای رسیدن به اهداف شوم خود - که اسارت و بردگی کشورهای ضعیف بویژه مسلمانان است -الگوهایی در مصرف برای آن‌ها ارائه می‌دهند، که به جای استفاده صحیح و عاقلانه از سرمایه و امکانات خدادادی که در اختیار دارند، آنان را به راه‌هایی از مصرف می‌کشانند که جز از دست دادن ثروت و امکانات زندگی آن‌ها، ره‌آورد دیگری را در پی نداشته باشد . در چنین شرایطی بهترین و مناسب ترین الگو برای همه مسلمانان رجوع به منبع وحی ؛یعنی قرآن کریم است. بی‌تردید می‌توان قرآن کریم را به دریای پر گوهر تشبیه کرد که هرچه بیشتر در آن غواصی شود، درس‌ها و حکمت های زندگی ساز و پر بهای بیشتری به دست می‌آید. حضرت علی علیه‌السلام در ارزش و اهمیت قرآن کریم می‌فرماید: « همانا قرآن دارای ظاهری زیبا و باطنی ژرف و ناپیدا است، مطالب شگفت‌آورآن تمام نمی‌شود،واسرار نهفته آن پایان نمی‌پذیرد و تاریکی ها بدون آن برطرف نخواهد شد .[1]»به راستی قرآن کریم بهترین گفتار است، و اگرنیک فهمیده شود دل‌ها را همچون سرزمین سبز بهاری، طراوت می‌بخشد. نور آن شفای سینه‌های بیمار، و داستان‌های آن سود بخش ترین داستان‌هاست. حضرت علی علیه‌السلام در جای دیگری از نهج‌البلاغه درباره اهمیت قرآن می‌فرماید :
« قرآن ظاهرش علم ، و باطنش حکمت است، نوآوری‌های آن پایان نگیرد و شگفتی هایش تمام نمی‌شود. در قرآن، برکات و خیرات ،چونان سرزمین‌های پرگیاه در اول بهاران فراوان است،و چراغ‌های روشنی بخش تاریکی ها فراوان دارد، که در نیکی‌ها را جز با چراغ‌های آن روشنای نمی‌توان بخشید. مرز‌هایش محفوظ و چراگاه هایش را خود نگهبان است. هردرمان خواهی را درمان، و هر بی‌نیازی را در طلب ، کافی است[2]»
قرآن کریم یک مجموعه کامل از معارف بشری و علوم انسانی است که در زمینة تاریخ، حقوق، سیاست، اخلاق، تربیت، اقتصاد،اعتقادات، احکام، جامعه‌شناسی و … سخن می‌گوید و در همه آن‌ها دیدگاه خاص خود را ارائه کرده است و بر اندیشمندان مسلمان است که با دقت و مطالعه کافی در آن، دیدگاه قرآن را در هر یک از موضوعات نام‌برده کشف کنند و در اختیار جامعه، به‌ویژه نسل جوان قرار بدهند.
ما در این نوشتار به بررسی اصلاح الگوی مصرف از نظر قرآن کریم که در ضمن مباحث اجتماعی گنجانیده شده است، خواهیم پرداخت .
مفهوم شناسی :
قبل از هر بحثی لازم است مفهوم واژه‌های چون ،الگو، اسراف و قصد شناخته شود ، تا به طور دقیق معلوم گردد که مقصود از واژه‌های مورد نظر چیست. اگر مفهوم اجزاء تشکیل دهنده موضوعی به خوبی شناخته نشود، موضوع مورد بحث به صورت شفاف تأمین نخواهد شد، از این رو لازم است مفهوم واژه‌های فوق را به لحاظ لغوی بررسی و سپس به تطبیق مفهوم آن در قرآن کریم خواهیم پرداخت.
1- الگو:
واژه «الگو» در لغت به معنای مدل، سرمشق، مقتدی، اسوه ، قدوه،مثال، نمونه، طرح و معیار آمده است. [3]
هرچند واژه « الگو»غیر عربی است ؛ ولی معادل آن در قرآن و روایات یافت می‌شود، که عیناً همان معنای «الگو» را می‌دهد، و آن واژه «اسوه » است. در قرآن کریم و روایات واژه «اسوه » به همان معنای بکار رفته است که لغویان به آن اشاره کرده‌اند، برای تأیید این مطلب می‌توان به موارد زیر استناد نمود :
خداوند کریم در قرآن مؤمنان را مورد خطاب قرار داده و می‌فرماید: «لَقَد کانَ لَکُم فِی رَسولِ اللهِ اُسوَةٌ حَسنةٌ...» [4]مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا (و عملکرد او در میدان احزاب) سرمشق و الگوی نیکوی بود .
مفهوم آیه فوق این است که رسول خدا صلی‌الله علیه واله نه تنها برای شما در این میدان؛ بلکه در تمام مراحل زندگی الگوی خوبی است، می‌توانید با اقتدا کردن به او خطوط خود را اصلاح و در مسیر صراط مستقیم قرار گیرید.
درباره حضرت ابراهیم علیه‌السلام می‌فرماید:
«قَد کانَت لَکُم اُسوةٌ حَسَنَةٌ فِی اِبراهیمَ وَالَّذینَ مَعَهُ…» [5]برای شما سرمشق خوبی در زندگی ابراهیم علیه‌السلام و کسانی که با او بودند وجود داشت.
حضرت علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه برای انتخاب بهترین الگو می‌فرماید:
« ولَقَد کانَ فِی رَسولِ ص کافٍ لَکَ فِی الاُسوَةِ وَدَلِیل لَکَ عَلی ذَمِّ الدُّنیا وَعَیبِها ،َوکَثرَةِ مَخازِیهاوَمَساویها…» [6]برای تو کافی است که راه و رسم زندگی پیامبر اسلام صلی‌الله علیه وآله را اطاعت نمایی، تا راهنمای خوبی برای تودر شناخت بدی‌ها و عیب‌های دنیا و رسوایی ها و زشتی‌ها ی آن باشد.
حضرت صاحب‌العصر« ع » درباره انتخاب الگوی خویش می‌فرماید:
«…وَفِی اِبنَةِ رَسُولِ اللهِ لِی اُسوَةٌ الحَسَنَة» [7]دختر رسول خدا صلی‌الله علیه واله برای من بهترین الگو است.
بنابراین مقصود از واژة « اسوه » که به معنای الگو است، در بعد اسراف ارائه معیارها، باید هاو نباید های است که برای اصلاح شیوه مصرف در قرآن کریم از آن‌ها سخن به میان آمده است.
2-اسراف:
راغب اصفهانی در «مفردات» واژه «السرف» را چنین معنا می‌کند:
سرف تجاوز کردن از حد در هر کاری است که از انسان سر بزند .گرچه استعمال آن در موارد زیاده روی در انفاق بیشتر است و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق می‌شود … و لذا سفیان گفته است: آنچه درغیر طاعت خدا مصرف شود، اسراف است، هرچند مقدار آن اندک و ناچیز باشد.
این جامع‌ترین معنایی است که راغب اصفهانی برای واژه «السراف» ذکر می‌کند.
بعضی از لغت شناسان عرب واژه «السرف» را ضدّ میانه‌روی دانسته و می‌گوید: «السّرف ضدُّالقَصد»[9]سرف ضد میانه‌روی و اعتدال است.
پس واژه «اسراف» از ماده « سرف» به‌معنای از حد گذشتن در هر کاری، و غالباً به معنای افراط کردن، اقتصادی زندگی نکردن، ریخت و پاش کردن ثروت و دارایی است.
2-1-فرق اسراف و تبذیر:
همان طوری که از معنای اسراف پیدا است، این واژه، یک واژه اقتصادی صرف نبوده، و کاربرد آن منحصر به امور مالی نیست، بلکه این واژه دارای معنای جامعی است که هر گونه تجاوز از حد را در بر میگیرد که انسان مرتکب انجام آن می‌شود، [10]ولی غالباً این واژه در مورد هزینه‌ها و خرج ها گفته می‌شود.
اما واژه «تبذیر » تنها یک واژه اقتصادی است که در اصل از ماده «بذر » به‌معنای پاشیدن دانه می‌آید، و مخصوص مواردی است که انسان اموال خود را به صورت غیر منطقی مصرف می‌کند، [11]و معادل آن در فارسی امروز« ریخت وپاش» است، و به تعبیر دیگر، «تبذیر» آن است که مال در غیر موردش مصرف شود، هرچند کم باشد، و اگر در موردش صرف شود، تبذیر نیست، هر چند زیاد باشد.
3-قصد:
واژه «قصد» در لغت به معنای میانه‌روی، راه میانه و صاف بودن راه آمده است. [12]
بعضی از مفسران مانند «علامه طباطبایی» در «تفسیر المیزان»، «قصد» رابه‌معنای «قاصد» گرفته است کهنقطه مقابل « جائر» یعنی منحرف از حق است. [13]ولی در قرآن مشتقات واژه «قصد» و « اقتصاد » بیشتر به معنای رعایت اعتدال آمده است، مانند آیات زیر:
«مِنهُم اُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ کَثیرٌ مِنهُم ساءَ مایَعلَمُون»، [14]از ایشان امتی معتدل اند و کثیری از آن‌ها بد کردارند »
در سورة لقمان می‌فرماید: «وَ اُقصِد مَشیِکَ وَاغضُض مِن صَوتِک [15] در راه خود اعتدال پیشه گیر و صدای خود را پایین آور.»
در سوره فاطر می‌فرماید:
«فَمِنهُم ظالِمٌ لِنَفسِهِ وَمِنهُم مُقتَصِدٌ وَمِنهٌم صادِقٌ بِاالخَیرات[16] ، پس عده‌ای از ایشان بر خود ظلم کردند و عده ای اعتدال پیشه کردند و گروهی در کارهای نیکو پیشی گرفتند »
علم اقتصاد را از آن جهت علم اقتصاد گفته‌اند که علمی است برای تنظیم معتدلانه معیشت. امام علی علیه‌السلام در وصف متقین می‌فرماید:
« مَلبَسُهُم الاِقتِصاد[17] ،اعتدال و اقتصاد، پوشش آن‌ها است.»
از آیات قرآن کریم استفاده می‌شود که واژه «قصد» و مشتقات آن به معنای اعتدال و میانه‌روی است.خداوند متعال امت اسلام را، امت وسط و میانه‌رو نامید و می‌فرماید :«وَکَذالِکَ جَعَلناکُم اُمَّةً وَسَطاً[18]، این گونه شما را امت میانه رو قرار دادیم»
بنابراین اعتدال و میانه‌روی اصل مهمی است که بر تمامی تعالیم اسلام سایه افکنده و در تمام ابعاد و ارکان زندگی ما مطرح و رعایت آن لازم است، در خوراک و پوشاک، دخل و خرج، بخشش و امساک، خواب و عبادت، سخن و سکوت، خوش‌بینی و بدبینی، تشویق و تنبیه، سخت‌گیری و مدارا، شوخی و مزاح، خشونت و نرمش، محبت، اندیشه، رفتار و …
پس به طور کلی می‌توان گفت: یکی از ارزش‌های بسیار مهم و غیرقابل انکار در اسلام که از پایه‌های اصلی تکامل به حساب می‌آید، «تقدیر معیشت» است، و منظور از آن اندازه‌گیری دخل وخرج و نگهداری انضباط اقتصادی و تأمین و حفظ سرمایه شخصی و ملی بر اساس اعتدال و شیوه صحیح عقلایی است.
4-قرآن و اصلاح الگوی مصرف:
اسلام دینی است که بهره‌برداری مشروع از نعمت‌های الهی و زیبایی‌های زندگی را روا اسراف و زیاده‌روی را حرام می‌داند، و این بدان جهت است که هر مسلمانی به تناسب امکانات و توانایی خود، در برابر جامعه مسئولیت دارد. در صورت عدم رعایت اعتدال در برداشت از سرمایه و امکانات شخصی و ملی، فرد مسرف قهراً از اجرای مسئولیت و تعهدات اجتماعی خود باز می‌ماند و از این رهگذر بر پیکر جامعه ضربه می‌زند.
قرآن کریم این حرکت را در ضمن مباحث اجتماعی در قالب‌های بسیار زیبا و دل‌نشین بیان می‌کند و با هشدار به پیروان خود می‌فرماید :
«وَاَنفِقُوافِی سَبیلِ اللهِ وَلا تُلقُوا بِاَیدِیکُم اِلَی التَّهلُکَةِ[19]، در راه خدا انفاق کنید و خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید.»
این آیه گرچه در ذیل آیات جهاد آمده است ؛ولی بیانگر یک حقیقت کلی و اجتماعی است و آن اینکه انفاق به طور کلی سبب نجات جوامع از مفاسد کشنده است؛! زیرا هنگامی که مسأله انفاق به فراموشی سپرده شود، و ثروت‌های فراوان در دست گروهی محدود جمع و یا حیف و میل شود، و در مقابل آنان اکثریت محروم و بینوا وجود داشته باشد، دیری نخواهد گذشت که انفجار عظیمی در جامعه بوجود می‌آید، که نفوس و اموال ثروتمندان هم در آتش آن خواهد سوخت.بنابراین انفاق قبل از آنکه به حال محرومان مفید باشد، به نفع ثروتمندان است؛ زیرا تعدیل ثروت، حافظ ثروت است.
در جامعه اسلامی بر اساس نگرش خاص اسلام باید تمام حرکت‌ها و روش‌ها بر کلیه شئون و ابعاد زندگی در مسیر ویژه قرار گیرد که در اصطلاح خاص مکتبی از آن به «صراط مستقیم»، «طریقه وسطی»، [20]«سواء السبیل» [21]یا «اعتدال و راه میانه» [22]تعبیر می‌شود، صراط مستقیم راهی است که خداوند متعال برای انسان در نظر گرفته و تنها از این راه است که انسان می‌تواند به کمال لایق خود برسد.
در قرآن کریم واژه «اسراف» و مشتقات آن مکرر به کار رفته است، ولی در 23 مورد لفظ «اسراف» استعمال شده است که در هر مورد، مفهومی ویژه دارد .
در غالب موارد، مقصود ازاسراف جنبه‌های اخلاقی، عقیدتی و تجاوزازحدود الهی است؛ولی ما به علت عدم خروج از اصل موضوع، تنها متعرض آیاتی می‌شویم که فقط در جنبه‌های اقتصادی ظهور دارد.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
« یا بَنی آدمَ خُذُوا زینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ وَکُلُوا وَاشرَبُوا وَلا تُسرِفُوا اِنَّهُ لا یُحِبُّ المُسرِفین[23] ای فرزندان آدم! به هنگام رفتن به مسجد زینت خود را همراه خود داشته باشید، و بخورید و بیآشامید ولی اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد.»
خداوند کریم در این آیه شریفه، به عنوان یک قانون کلی و همیشگی که شامل تمام اعصار و قرون می‌شود، به فرزندان آدم دستور می‌دهد که هنگام مسجد رفتن، زینت خود را همراه داشته باشید.
این فقره هم می‌تواند اشاره به « زیتنتهای ظاهری» باشد که شامل پوشیدن و لباس‌‌های مرتب و پاک و تمیز، شانه زدن موها، و به کار بردن عطر و مانند آن می‌شود ، و هم شامل « زینتهای معنوی » ،یعنی صفات انسانی و ملکات اخلاقی و پاکی نیت و اخلاص .و اگر در بعضی از روایات تنها اشاره به لباس خوب یا شانه کردن موها شده ، و یا تنها سخن از مراسم نماز اعیاد و نماز جمعه به میان آمده است، دلیل برانحصارنیست؛ بلکه هدف بیان مصادیق روشن آن است[24]
در جمله بعد، اشاره به مواهب دیگر، یعنی خوردنی ها و آشامیدنی های پاک و پاکیزه می‌کند و می‌گوید: «بخورید و بیا شامید ولی اسراف نکنید که خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد»؛
زیرا طبع زیاد خواه انسان، ممکن است از این دو دستورسوءاستفاده کند و به جای استفادة عاقلانه و رعایت اعتدال از پوشش و تغذیه صحیح، راه تجمل پرستی و اسراف و تبذیر را پیش گیرد.
جمله «کُلُوا وَاشرَبُوا وَلا تُسرِفُوا»، گر چه جمله بسیار ساده‌ای به نظر می‌رسد؛اما امروز ثابت شده است که یکی از مهم‌ترین دستورات بهداشتی همین است، زیرا تحقیقا انجام شده از سوی دانشمندان به این نتیجه رسیده که سرچشمة بسیاری از بیماری‌ها؛ پرخوری و انباشتن غذا در معده است .غذاهای اضافی است که به‌صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می‌ماند، این مواد اضافی هم بار سنگینی است برای قلب وسایر دستگاه‌های بدن و هم منبع آماده ی است برای انواع عفونت‌ها و بیماری‌ها. [25]حضرت رسول اکرم صلی‌الله علیه واله درباره غذا خوردن می‌فرماید:
آمار مطالب
آمار کاربران
کاربران آنلاین
آمار بازدید
آمار
وب سایت:
عضویت سریع
